خانه در یمنشرایط اقلیمی یمن تأثیر زیادی در ایجاد گونه‌های مختلف سکونتگاهی آن داشته‌است. فهرست مندرجات۲ - خانه های یمن ۲.۱ - خانه‌های موقت ۲.۲ - خانه‌های دائم ۲.۲.۱ - خانه‌های حیاط‌دار ۲.۲.۲ - خانه‌های طبقاتی ۳ - ساخت مایه ۴ - بهترین سقف ۵ - رواج تیرهای پیش آمده ۶ - استفاده از خشت ۷ - اندامهای فضایی ۸ - چیدمان در مناطق شهری ۸.۱ - صنعا ۸.۲ - خانه‌های حیاط‌دار ۸.۳ - خانه‌های برجی ۸.۴ - پشت بام ۹ - اجزای نما ۹.۱ - عنصر تزیینی مهم ۹.۲ - پنجره ها در تهامه ۹.۳ - تزئینات دیوارهای گلی ۹.۴ - خانه‌های خشتی ۱۰ - ویژگی بارز خانه‌های آجری ۱۱ - نمای خانه‌های سنگی ۱۲ - نمای خانه‌های ترکیبی ۱۳ - آب مصرفی ۱۴ - شیوه دفع زباله ۱۵ - ساخت به سبک غرب ۱۶ - فهرست منابع ۱۷ - پانویس ۱۸ - منبع ۱ - تقسیم بندی یمنبر این اساس، یمن را می‌توان به پنج منطقه متفاوت تقسیم کرد: کوهستانی، جلگه‌ای، ساحلی، ربع‌الخالی، و جزایر یمن [۱]
فرهنگ هنر، ذیل "architecture. II. ۷ Vernacular"؛.
[۲]
داود کریملو، جمهوری یمن، ج۱، ص۲ـ۴، تهران: وزارت امورخارجه، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، ۱۳۷۴ش.
خانه های گلیِ سرزمینهای آبرفتی و خانه‌های ساخته‌شده از نی در سرزمینهای فلات تهامه، گسترشِ در سطح دارند اما خانه‌های مناطق کوهستانی عمودی در دو تا نه طبقه ساخته شده‌اند. در مناطق خشک که تغییرات روزانه آب و هوا زیاد است، دیوار خانه‌ها سنگی، خشتی یا گلی، با ضخامت پنجاه سانتیمتر یا بیشتر است. کیفیت عایق بندی این دیوارها تغییرات آب و هوایی را در داخل خانه کاهش می‌دهد. در مناطق گرم و مرطوب، ساختمانها برای تهویه داخلی سقفهای مرتفع و پنجره‌های بزرگی دارند. [۳]
Derek Miles, "Yemen Arab Republic: the construction industry", in ibid, vol۲, ۱۹۸۴، ج۱، ص۱۸.
در خانه‌های مناطق کوهستانی، بخشهای خدماتی رو به شمال و بهترین اتاقها رو به جنوب است اما این ترتیب در منطقه جنوبی و در تهامه به علت آب و هوای گرم متفاوت است. در خانه‌های بزرگ حتی در مناطق کوهستانی، کاربرد اتاقها در هر فصل تغییر می‌یابد. کوچ فصلی باعث می‌شود که ساکنان در زمستان در اتاقهای گرم و در تابستان در اتاقهای خنک بخوابند. در برخی بندرها مانند مُخا، برخلاف صنعا، در جبهه جنوبیِ خانه‌ها به دلیل شدت گرما و باد، پنجره‌ها بسته است. [۴]
Dirar Abdel،Daim, "Mokha: the city of the past and the future", in Development and urban metamorphosis, ed Ahmet Evin، vol ۱, Singapore: Concept Media/ The Aga Khan Award for Architecture, ۱۹۸۳، ج۱، ص۸۸.
خانه‌های پیرامونی در بسیاری از روستاهای کوهستانی، در نقش بارو عمل می‌کنند. طبقات پایینی این خانه‌ها برای نگهداری حیوانات و ابزار و معمولا بدون پنجره‌اند و بخشهای مسکونی در بالا قرار دارند. [۵]
Fernando Varanda, "Art of building in Yemen", Ph D dissertation, University of، ج۱، ص۶۴.
[۶]
تصویر، Ismail Serageldin, "Rural architecture in the Yemen Arab Republic: the impact of rapid economic growth of traditional expression", in The Changing rural habitat, vol۱, Singapore: Concept Media/ The Aga Khan Award for Architecture, ۱۹۸۲، ج۱، ص۲.
نظام قبیله‌ای که از بارزترین ویژگیهای فرهنگی یمن است، تأثیرات زیادی بر خانه‌ها گذاشته است. براساس این نظام، نوعی نظم لایه‌ای در سازماندهی فضای خانه‌های روستاهای کوهستانی دیده می‌شود. دیوان فضای پذیرایی برای عموم است که در کنار فضای باز در طبقه همکف ایجاد می‌شود، اما فضای زندگی که کاملا خصوصی است، در بالای آن قرار می‌گیرد و ارتباط فیزیکی و بصری با آن برای دیگران میسر نیست. از این قسمت راهی برای رسیدنِ به اتاق منفردی به نام مَفرَج در بالاترین سطح خانه وجود دارد که محل پذیرایی از مهمانهای ویژه است. ۲ - خانه های یمنخانههای یمن به‌طور کلی به خانه‌های موقت و دائم تقسیم می‌شود که آنها نیز انواعی دارند. ۲.۱ - خانه‌های موقتاولین گونه‌های سرپناه در شمال یمن، به دو صورت چادر و غار ظاهر شده‌اند. چادرهای کوچ‌نشینان به‌طور عمده در دامنه‌های پست شرقی دیده شده‌اند. خانه‌های نگهبانی و سقیفها، ساده‌ترین سازه‌های سرپوشیده در یمن، سرپناه موقت برای مسافران پیاده و چوپانان و گله آنان بوده و غالباً در مناطق حِمْیَر، صنعا و حَراز مشاهده شده است. مصالح آن لاشه‌سنگ است و فضایی بزرگ دارد که یک گله کوچک در آن جای می‌گیرد. سقیفهای مدور معمولا در ارتفاعات غربی و جنوب غربی و سقیفهای چهارگوش بیشتر در بخش مرکزی و در امتداد لبه‌های شرقی و غربی ارتفاعات دیده می‌شوند. سقیفهای مدور به صورت یک گنبد با میانگین قطر چهار متر بنا شده‌اند. دایره گنبد در هر ردیف جمع‌تر می‌گردد تا این‌که در رأس با یکی یا دو تکه لاشه‌سنگ، گنبد کامل می‌شود. در سقیفهای چهارگوش، دیوارها ارتفاعی به بلندی قد انسان دارند. چوب در هیچ‌یک از گونه‌های مدور یا چهارگوش سقیف استفاده نمی‌شود. سقیفهای چهارگوش نخستین سازه‌هایی هستند که با همه شرایط معماری کوهستانی سازگاری دارند. ۲.۲ - خانه‌های دائماین خانه‌ها بر مبنای کاربریها و توزیع فضایی، به حیاط دار و طبقاتی دسته‌بندی می‌شوند. تفاوت بارز این دو گونه، نحوه گسترش و نظام گردشی خانه‌هاست. گسترش خانه‌های حیاط دار افقی و توزیع فضایی در آنها از طریق حیاط، و گسترش خانه‌های طبقاتی، عمودی و گردش از طریق پلکان و راهرو انجام می‌گیرد. این خانه‌ها بیشتر در حاشیه دریای سرخ و کوهستان دیده می‌شوند. خانه‌های حیاط‌دار رواج کمتری دارند و فضاها به صورتی نامنظم در اطراف حیاط شکل گرفته‌اند. گونه حیاط‌دار در تهامه و مناطق کوهستانی دیده می‌شود. خانه‌هایی با حیاط در طبقه بالا در منطقه یهودی‌نشین صنعا به صورت پراکنده به جای مانده که درواقع از خانه‌های برجی شکل الگوبرداری شده‌اند که در طبقه انتهایی آنها، اتاقها به دور حیاط نیمه بسته‌ای با دیوارهای سبک گرد آمده‌اند. ۲.۲.۱ - خانه‌های حیاطدارخانههای حیاط‌دار تهامه یک‌طبقه و شامل یک اتاق در کنار حیاط‌اند. این خانه‌ها براساس روش ساخت و مصالح، به نی‌ای و آجری تقسیم می‌شوند. خانه‌های نی‌ای (اوشاش) دایره‌ای و چهارگوش و در دو گونه منفرد یا چند واحدی ساخته شده‌اند و حصاری اطراف آنها قرار دارد. خانه‌های آجری از شمال تا جنوب تهامه پراکنده‌اند، اما در مناطق مرکزی و جنوبی و در شهرهای زَیدیه و زَبید، تحت تأثیر مناطق مرزی شمالی و جنوبی، بیشتر دیده می‌شوند. امروزه در مکانهای معدودی مانند القَناوِص و زیدیه، تزیینات اولیه و ساده آجری متعلق به مناطق نیمه جنوبی یمن دیده می‌شود. در جنوب حُدَیده، نمونه‌های اصلی معماری آجری را می‌توان در زبید، حَیس، بیت‌الفقیه و جاهای دیگر دید. ۲.۲.۲ - خانه‌های طبقاتیدر خانه‌های طبقاتی (کوهستانی)، سه الگوی عمده به چشم می‌خورد: ۱) خانه‌های یک طبقه بدون امکان توسعه در ارتفاع. در این الگو ساده‌ترین واحدها دارای نقشه‌های فشرده یا Uشکل‌اند. در خانه‌هایU شکل، یکی از بازوها شامل فضاهای زندگی و دیگری مختص حیوانات و انبار است. ۲) خانه‌های دوطبقه با یک پلکان خارجی و بدون امکان توسعه در ارتفاع. ۳) خانه‌های حاشیه دریای سرخ، معروف به خانه‌های ترکی، در مناطق ساحلی مُخا، حدیده و اللُحیَّة، که تحت سلطه تجاری و اداری عثمانی بودند. این خانه‌ها اغلب دیوارهای بلند، ایوانها و بالکنهای بزرگ و جانپناههای مشبک دارند. برخی خانه‌های طبقاتی تا نُه طبقه نیز ساخته می‌شوند که به آنها خانه‌های برجی می‌گویند. طبقات مختلف به دور پلکانی بنا می‌گردند که از همکف تا پشت بام ادامه دارد و با گسترش خانواده افزایش می‌یابد. محل نگهداری حیوانات و انبارها در طبقه همکف یا نیم‌طبقه بالای آن، فضای پذیرایی (دیوان) در طبقه اول، اتاقهای متعدد کوچک در طبقات بعدی، و اتاق بزرگی به نام مَفْرَج در بالاترین طبقه قرار دارد. این اتاق مختص مردان و برای کشیدن قلیان و «قات‌جویدن» و از سه جهت دارای پنجره‌هایی بزرگ است و بهترین نما را دارد. خانه‌های برجی ممکن است به صورت استوانه‌ای یا مکعب مستطیل ساخته شوند. در خانه‌های برجی قدیم صنعا ، طبقه همکف با سنگ و طبقات بالاتر با آجر ساخته شده‌اند. در نمای بیرونی، در محل اتصال دو طبقه، قرنیز یا تزیینات زیگزاکی کار می‌شود تا حدفاصل طبقات مشخص باشد [۷]
Fernando Varanda, "Art of building in Yemen", Ph D dissertation, University of، ج۱، ص۱۰۴.
[۸]
فرهنگ هنر، ذیل "Yemen"
[۹]
Ronald Lewcock, "The old city of Sana'a", in Development and urban metamorphosis, ibid، ج۱، ص۷۲ـ۷۳.
۳ - ساخت مایهساختمایه (مصالح). ویژگیهای ذاتی و شکل طبیعی ساخت‌مایه که در ایجاد شکلهای متنوع ساختمانی به خوبی به کار گرفته شده، نوعی خلاقیت در ظاهر بناهای یمنی ایجاد کرده است. برای مثال، به کارگیری تنه کج و معوج درختان در سقفها ساختار تندیس‌گونه‌ای به آنها داده‌است. [۱۰]
Derek Miles, "Yemen Arab Republic: the construction industry", in ibid, vol۲, ۱۹۸۴، ج۱، ص۱۵.
[۱۱]
Fernando Varanda, "Art of building in Yemen", Ph D dissertation, University of، ج۱، ص۱۲۱ـ۱۲۲.
ساختمانها معمولا با مصالح محلی ساخته می‌شوند. در تهامه نی و گل، در نواحی مرکزی و کوهستانی سنگ، و در دره‌ها و زمینهای صاف ترکیب گل و سنگ به کار می‌رود. کیفیت و اندازه سنگها نیز در یمن متفاوت است. معماری این منطقه، شامل ساختمانهای بلند با سنگ آهک سفید و تراش‌خورده و نماهای کاملا تزیین شده تا کلبه‌های سنگی با سقفهای گالیپوش است. در فلاتها و مناطق کوهستانی شرقی و در حاشیه‌های شمالی و شمال شرقی، ساختمانها به‌طور کامل از گل هستند. البته در کوهستانهای نیمه‌بیابانی جنوب شرقی، سنگ در ترکیب با گل و در سبکی خاص استفاده می‌شود. ساخت‌مایه اساسی ساختمانهای گلی، خاک رس معمولی، چینه و خشت است. [۱۲]
Derek Miles, "Yemen Arab Republic: the construction industry", in ibid, vol۲, ۱۹۸۴، ج۱، ص۱۵ـ۱۶.
خانه‌های ساخته شده با نی در تهامه تنها با فرو کردن تیرکهای عمودی در زمین بر پا می‌شوند. در انواع پیشرفته‌تر سکونتگاهها، پی به عنوان اولین جزء ساختاری، معمولا با اصول مشابه ساختمانهای سنّتی ساخته می‌شود. بیشتر ساختمانها زیرساخت سنگی سختی دارند. از آن‌جا که توان خاک محلی برای تحمل بار خوب است، پی سنّتی با سنگ بازالت احداث می‌شود. [۱۳]
Derek Miles, "Yemen Arab Republic: the construction industry", in ibid, vol۲, ۱۹۸۴، ج۱، ص۴۳.
۴ - بهترین سقفسقفها در صورت پوشش با آهک، شصت تا هشتاد درصد اشعه خورشید را منعکس می‌کنند. به طور کلی، بهترین سقف برای این کشور، شیبدار و ضد آب است و سقف مسطح امکان گسترش عمودی را برای ساختمان فراهم می‌کند. در غیر این صورت، ساختار گنبدی و طاق ضربی جایگزین خوبی برای سقف مسطح است. [۱۴]
Derek Miles, "Yemen Arab Republic: the construction industry", in ibid, vol۲, ۱۹۸۴، ج۱، ص۴۴.
سقفهای مسطح با تیرهای موازی باربر ساخته می‌شوند. در سقفهای گالیپوش، تنوع بافت بیشتری در پوشش بام دیده می‌شود که بهترین نمونه آن در شمال تهامه، در خانه‌های چهارگوش در منطقه اللُحیَّة و خانه‌های دایره‌ای شکل در الزَّهره است. طاقهای قوسی در دهانه‌های عریض (حداکثر حدود شش متر) کار می‌شود. گاهی طاقهایی درون دیوار ساخته می‌شوند تا مقاومت دیوار را در برابر زلزله افزایش دهند و امکان ایجاد ورودیهای بزرگ‌تر را در آینده پدید آورند. کاربرد طاقها در ورودی خانه‌ها در کناره‌های کوهستانی شرق صنعا و دره‌های ذَمار متداول است. مرکز طاقها معمولا از بلوکهای خرده سنگ یا گل و ستونهایش از آجر (به ویژه در تهامه)، سنگ یا چوب با سرستونهای تزیینی (بیشتر در مساجد کوهستانی) ساخته می‌شوند. ستونهای ساخته شده از تکه سنگهای یکپارچه متعلق به پیش از اسلام‌اند. ۵ - رواج تیرهای پیش آمدهدر یمن استفاده از تیرهای پیش آمده تا حدود شصت سانتیمتر برای افزایش فضای اتاق نشیمن در طبقه روی همکف رایج است. خانه‌های محله‌های یهودی‌نشین صنعا این گونه‌اند، هرچند این خانه‌ها در دیگر نقاط کشور از جمله یَریم، ذمار، خَولان و ثُلاء نیز به‌طور گسترده دیده می‌شوند. در ثُلاء، پیش‌آمدگیها با سنگ‌کاری برجسته‌ای به نمایش در می‌آیند. در تهامه، عموماً از حصیرهای نی‌ای و گاه از گل برای ساخت دیوارها استفاده می‌شود. آجر نیز به ندرت در دیوارهای خانه‌های نی‌ای به کار می‌رود. در دیگر نقاط یمن، دیوارهای باربر از سنگ طبیعی یا خشت‌اند که کیفیت آنها گویای مهارت بالای سنگ‌تراشان و سنگ‌کاران یمن است. دیوارهای خاکی خانه‌های یمن شامل سه گروه چینه، خشت و آجرند. مواد خام در خود محل به دست می‌آید و در گودالی با آب و کاه (کاهِ جو ارجحیت دارد) مخلوط و با پا ورز داده می‌شود. این فرایند در هر سه روش مشترک است ولی در مراحل بعدیِ ساخت دیوار تفاوتهای مهمی وجود دارد. ۶ - استفاده از خشتخشت در طبقات بالایی خانه‌هایی به کار می‌رود که از بیش از یک مادّه در ساخت آنها استفاده می‌شود. ساخت و ساز خشتی از شمال تا جنوب گسترده است و حتی در مناطقی که ساخت‌مایه اصلی سنگ است، خشت برای ساخت‌وسازهای جنبی، تیغه‌های جداکننده داخلی و دیوارهای مرزی به کار می‌رود. ترکیب گل و سنگ و ترکیب گل و آجر در دیوارهای بیرونی، معرف سبکهای محلی است. در تهامه، خانه‌های آجری بسیار کمی وجود داشته که متعلق به رئیس قبیله بوده‌است، اما اهالی معمولا از مصالحِ ناپایدارتر و سست‌تر استفاده می‌کرده‌اند. دیوارهای خانه‌های برجی، از سنگهای تراشیده یا خاک کوبیده یا خشت ساخته می‌شوند. در صنعا، دیوارهای سنگی یا خشتی به‌طور افقی و با فاصله با الوارهایی و در جاهایی با میله‌های چوبی کوتاه، نگه داشته و محکم می‌شوند. این الوارها تکانهای ناشی از نیروهای نامتوازن یا زلزله را می‌گیرند. بخشهای پایینی دیوارهای خانه‌های برجی بزرگ‌تر و حجیم‌ترند و معمولا از سنگ یا پی‌سنگی و طبقات بالا از خشتهای پخته یا نیمه خشک یا کاهگل ساخته می‌شوند. دیوارها و سقفها با سنگ گچ ، کف ساختمان معمولا در راهروها و پاگردها با سنگهای تخت و در اتاقها با گچ پوشیده می‌شود. [۱۵]
Derek Miles, "Yemen Arab Republic: the construction industry", in ibid, vol۲, ۱۹۸۴، ج۱، ص۲.
۷ - اندامهای فضاییدرِ اصلی اغلب به نسبت بنا کوچک است. در برجهای سنگی، درها درون قابی بلند قرار می‌گیرند و بالای ورودی، یک سنتوری (سه گوش) که معمولا یک یا چند روزن دارد، از بلوکهای سنگی با طرح شطرنجی ساخته می‌شود. درها گاه برای عبور حیوانات و بار عریض‌ترند و گاهی یک لنگه در مجزا برای عبور افراد در نظر گرفته می‌شود. درهای فضاهای داخلی کم ارتفاع‌اند. گاهی بالای سردرها به گونه‌ای مشبک شده است تا ساکنان خانه بدون دیده شدن بیرون را ببیند. روزنها به اندازه‌ای است که امکان تهویه و گرفتن ظرف غذا یا سایر چیزها را بدون باز شدنِ در فراهم می‌آورد و مکانی خنک برای نگهداری آب و غذا ایجاد می‌کند. اغلب از مشبّکهای سنگی، آجری، چوبی یا گلی در پنجره‌ها، تِراسها و بالای سردرها استفاده می‌شود. در برخی مناطق این پنجره‌ها با عبارتهایی که وصف‌کننده خنکی و رطوبت است نیز نامیده می‌شود. واژه‌هایی مانند بیت‌الشُربه و بیت‌المیاه در صنعا یا بَرَّده در اِبّ، شوگادَه در البیضاء و مَتال در رَداع بیشترین کاربرد را دارند. گاه کلمه مَشربیه به جای شُبّاک یا برای وصف مشبّکهای چوبی استفاده می‌شود. ورودی خانه با دهلیزی به اصطبلها و اتاقهای انباری متصل می‌شود. ممکن است آغلی کوچک یا یک مرغدانی در زیر پلکان تعبیه شده باشد. در دهلیز، گاه یک آسیاب دستی، سکوی قراردادن اسباب و غذای حیوانات و حفره‌ای برای انبار حبوبات تعبیه شده است. ۸ - چیدمان در مناطق شهریدر مناطق شهری، این چیدمان ممکن است با فضاهای ویژه کشاورزی ، مغازه‌ها یا انبارهایی برای نگهداری مال‌التجاره یا سایر تجهیزات شغلی جایگزین شود. در خانه‌های بزرگ‌تر، در طبقه همکف، فضایی برای نگهبانی در نظر گرفته می‌شود. در انواع خانه‌های طبقاتی، پلکان معمولا در دهلیز قرار می‌گیرد که گاهی دو یا سه پاگرد دارد. پله‌ها سنگی یا گلی‌اند که ممکن است با ساخت‌مایه اصلی خانه متفاوت باشد. اندازه و ترتیب پله‌ها ممکن است مانند خانه‌های صنعا یک اندازه و مرتب یا مانند نواحی روستایی آن قدر نامنظم باشند که مسیری کوهستانی به نظر برسند. ۸.۱ - صنعادر صنعا، نیم‌طبقه‌ای برای قراردادن انبارهای غله و میوه تعبیه شده است. طبقه اول گاه شامل انبارهای عمومی است. گاهی فضاهای خدماتی مانند حمام ، آشپزخانه یا پلکان به صورت فضایی مجوف و مخفی بین دو سقف تعبیه می‌شوند که از طریق دریچه‌های کوچک قابل دسترسی‌اند. نظام گردشی خانه‌های یمنی در مناطق مختلف، براساس توزیع به افقی یا عمودی دسته‌بندی می‌گردد. نظم فضایی انواع خانه‌های برجی و دو طبقه حاشیه دریای سرخ یکسان و راهرو و پلکان نقش اصلی را در گردش درون ساختمان دارند. محل حضور مردان، زنان، مهمانان آشنا و غریبه متفاوت است. در بیشتر خانه‌های یمنی، غالبآ فرزندان پسر پس از ازدواج در مجاورت والدین خود سکونت می‌گزینند. این فضای مسکونی در خانه‌های برجی در طبقات بالاتر و در خانه‌های یک طبقه، در محوطه است. ۸.۲ - خانه‌های حیاطداردر خانه‌های حیاط‌دار، بعد از پیش فضای ورودی، حیاط قرار دارد که مرکزیت ندارد. میانگین ارتفاع دیوار حیاط خانه‌های آجری حدود سه متر است. بالای ورودی خانه‌ها کتیبه قرار دارد. اطراف حیاط یک یا چند اتاق خواب و نشیمن جداگانه برای زنان و مردان ، آشپزخانه (در خانه‌های نی‌ای معمولا در حیاط)، فضاهای جانبی و معمولا بدون سقف برای شستشو و نگهداری ابزارهای کشاورزی، ماهیگیری و حیوانات وجود دارد. معمولا در کنار خانه‌های نی‌ای محلی برای تجمع دوستان، خواب در شبهای گرم، و قات‌جویدن هست. در خانه‌های آجری ایوانی گاه با طاق قوسی برای نشستن و خوابیدن در فصلهای گرم تعبیه می‌شود. در خانه‌های حیاط دار زَبید و جاهای دیگر، اختلاف سطح در فضاها بسیار است که با پلکانهای داخلی یا خارجی قابل دسترسی‌اند. در زبید، هنگامی که حیاط به عنوان انبار، مغازه یا محل خشک‌شدن پنبه استفاده می‌شود، فضای مسکونی عموماً در سطح بالاتری قرار می‌گیرد. در خانه‌های کوچک‌تر، اتاقی به نام دیوان برای محفلهای رسمی و پذیرایی از مهمانان در طبقه اول و در خانه‌های بزرگ‌تر، در طبقه بعدی قرار دارد و دیوان در واقع بزرگ‌ترین اتاق خانه است که عرض آن بین سه تا چهار متر و طول آن گاه هم اندازه با طول خانه، تا دوازده متر یا بیشتر است. در این اتاق، مراسم اصلی مانند جشن عروسی ، تولد و عزاداری برگزار می‌شود. در خانه‌های بزرگ ممکن است بیش از یک دیوان وجود داشته باشد. خصوصی‌ترین بخش خانه، طبقه بالای دیوان است که اتاقهای خواب، حمام، آشپزخانه و نهارخوری در آن قرار دارند. در هر طبقه، یک فضا بدون اثاثیه وجود دارد که اتاقها از آن منشعب می‌شوند. این فضای وسیع با یک در از پلکان جدا می‌شود و عمومآ اتاقی به نام حجره یا صلا، حد فاصل بین پلکان و اتاقها و در واقع ارتباط دهنده خصوصی‌ترین فضاهاست که فقط افراد خانواده اجازه ورود به آن را دارند. غرفه استقبال (مفرج) اتاق زیرشیروانی و مختص صاحبخانه و مهمانان ویژه، مجزاترین و بهترینِ اتاقهاست و بیشترین دید را به اطراف دارد و مساحت آن معمولا ۱۲×۱۸ مترمربع است. اتاق منظر با شیشه‌های رنگی و اشیای گران‌بها، قلمرو مسن‌ترین مرد خانواده و ویژه مهمانیهای کوچک و قات‌جویدن است. ۸.۳ - خانه‌های برجیدر خانه‌های برجی، مَصْفا یا حمام و دستشویی معمولا در نزدیکی ورودی اتاقها و در روستاهای ارتفاعات شمالی، در انتهای مفرج قرار می‌گیرند. گاهی در اتاق مفرج یک بخش فرعی ایجاد و مصفا در آن تعبیه می‌شود. در قسمتهای جنوب و جنوب شرقی ارتفاعات، گاهی مصفا بر روی بام است و در کنار مصفا نمازخانه‌ای وجود دارد. حمام شامل آبریز سنگی یا گلی، قسمت شستشو و یک سنگاب کم‌عمق برای هدایت فاضلاب به بیرون است. آشپزخانه با کمترین جذابیت، به شکل یک فضای دوده گرفته با کمترین امکانات، نیمه تاریک و با سیستم تهویه نامطبوع است. در خانه‌های حیاط‌دارِ ساخته شده با نی، آشپزخانه درون حیاط، و در خانه‌های آجری حیاط دار، در فضای داخلی قرار دارد که محل پذیرایی اصلی است. آشپزخانه خانه‌های برجی معمولا در بالاترین طبقه قرار می‌گیرد تا دود و بو از دودکشهای سقف بیرون برود. پخت و پز درون تنور گلی مخروط شکلی انجام می‌شود. تنور از دو طرف باز است و در پایین، حفره‌ای برای ریختن خاکستر دارد. سوخت تنور چوب و سرگین حیوانات است. شستشو در یک تشتک باریک سنگی انجام می‌شود. در خانه‌های بزرگ، منبع آبِ آشپزخانه، عمودی است که تمام طبقات به آن دسترسی دارند. ۸.۴ - پشت بامبام برای انبار کردن چوب، خشک کردن لباسها، نگهداری میوه و حبوبات، و خواب در فصول گرم سال استفاده می‌شود. گاهی دورتادور بام نرده‌هایی به ارتفاع دو متر به صورت آجرچینی مشبک ایجاد شده‌اند. جانپناههای قوسی یا دالبری شکل در خانه‌های مجلل‌تر استفاده می‌شوند. در برخی خانه‌ها در کنار بام بالکنهایی قرار دارد که با جان‌پناه احاطه شده و به عنوان فضاهای خدماتی یا برای بازی بچه‌ها در نظر گرفته شده است. ۹ - اجزای نمانمای خانه‌ها در یمن به سبب تزیینات بسیار، جالب توجه است. ساختمانهای سنگی و خشتی دارای نماهای ریزنقش با طراحی هندسی پیچیده است. این تزیینات معمولا با جنس ساختمانها مطابقت دارند، یعنی تزیینات خانه‌های سنگی از سنگ و تزیینات خانه‌های آجری با آجر است و گاه از هر دو نوع تزیین هم زمان استفاده می‌شود. [۱۶]
Derek Miles, "Yemen Arab Republic: the construction industry", in ibid, vol۲, ۱۹۸۴، ج۱، ص۲۰.
[۱۷]
۱۰، Ismail Serageldin, "Rural architecture in the Yemen Arab Republic: the impact of rapid economic growth of traditional expression", in The Changing rural habitat, vol۱, Singapore: Concept Media/ The Aga Khan Award for Architecture, ۱۹۸۲، ج۱، ص۵.
در شهرهای یمن بر عمود بودن، اشکال مکعبی و سقفهای مسطح خانه‌ها تأکید شده که محصول علاقه به گسترش واحدهای ساختمانی با افزودن طبقه به جای گسترش ساختمان در سطح زمین است. تقارن، مانند استفاده از جفت روزنه‌های قوسی و تزیینات اطراف آن تا رأس قوس، درخور توجه است. [۱۸]
Derek Miles, "Yemen Arab Republic: the construction industry", in ibid, vol۲, ۱۹۸۴، ج۱، ص۴۳.
۹.۱ - عنصر تزیینی مهمپنجره و روزنه‌های بالای آن عنصر تزیینی مهم خانه‌های یمن است. خانه‌های گلی پنجره‌های کوچک متعدد دارند. حتی در اشکال ابتدایی نیز روزنه‌های نیمه شفاف در بالای نعل درگاه پنجره نصب می‌شود. متداول‌ترین پنجره در کوهستانها در طاقِ قوسی پایه بلندی قرار می‌گیرد و با یک نعل درگاه چوبی یا سنگی به دو بخش تقسیم می‌شود: بخش اول، پنجره مستطیلی کوتاهی (طَقا) است که به کرکره‌ها یا نرده‌های چوبی ثابت، برای نفوذ هوا و نور مجهز است و بخش دوم، بخش بالاست که قوسی‌شکل است و به آن عَقد (قوس)، قَمَریه و تَخْریم می‌گویند. شکاف تهویه (شاقُص) که دو پنجره بازشو در دو طرف پنجره اصلی است، طرح را تکمیل می‌کند. برخی خانه‌ها سایبان باریکی نیز در طول نعل درگاه خود دارند. در نواحی مرتفع جنوبی، این نوع سایبان معمولا با سنگ سبک و گچ و در جاهای دیگر، غالباً با چوب ساخته می‌شود. فضای خالی بین پنجره‌ها با یک صفحه نیمه شفاف مثل سنگ رُخام مستطیلی، دایره‌ای یا قوسی به ضخامت پانزده سانتیمتر پوشیده و اطراف آن قاب‌بندی و تزیین می‌شود. شیشه رنگی جایگزینی است برای سنگ رخام در پنجره‌های توربافت سنگی یا چوبی دوتایی یا چندتایی، و در شبکه توربافت با گچ تزیینی به کار می‌رود. ۹.۲ - پنجره ها در تهامهدر تهامه، پنجره‌ها یا روزنهای بالای در فقط در نمونه‌های شهری و به ویژه در خانه‌های سواحل دریای سرخ دیده می‌شوند. درها در تهامه پرنقش ونگار اما در کوهستانها ساده‌ترند و تزیین آنها گاه در کنده‌کاری دورِ کوبه خلاصه می‌شود. انواع خط، نقش و حتی آیات روی درها به صورت منبت‌کاری است. درهای داخلی گاه با مروارید یا فلز برنج ترصیع می‌شوند. در کوهستانها وجود قالیچه‌ها، بالشها، وسایل آویخته از دیوارها، پنجره‌ها و روزنهای با شیشه‌های رنگی بالای در در اتاقها معمول است. در تهامه، رنگ به‌طور گسترده برای بخشهای داخلی، به ویژه سقف، استفاده می‌شود. فضاهای داخلی با اشیای تزیینی هندی و ظروف لعابی ساخت چین تزیین می‌گردد. دیوارهای سنگی یا آجرکاری نیازی به اندود ندارند، ولی دیوارهای ساخته شده از ساخت‌مایه کم کیفیت معمولا اندود می‌شوند. نمای درونی دیوارهای سنگی کاملا زبر و ناهموار است و معمولا با لایه نازکی از پودر سنگ یا گچ اندود می‌شود. در طبقات پایینی برای استحکام دیوارها از سنگ ولی طبقات بالایی از آجر استفاده می‌شود. پنجره‌های طبقات بالایی بزرگ‌اند و با تزیینات گچی ظریف احاطه شده‌اند. میزان تزیینات نما در خانه‌های کوچک و بزرگ در روستاها و شهرها متفاوت است. نمای خانه‌های یمنی به خانه‌های خاکی در دشت (چینه، خاک، آجر)، سنگی در کوهستان، نی‌ای در تهامه، و ترکیبی تقسیم می‌شود که در نمای خانه‌های چینه‌ساز، بالای هر رج کمی به سمت درون باریک می‌گردد که به شکل شیبدار خاص این ساختمانها می‌انجامد. در این نوع خانه‌ها معمولا، ورودی درگاه کوچک چوبی است. ۹.۳ - تزئینات دیوارهای گلیتزیینات خارجی در دیوارهای گلی کم و بهترین تزیینات در خطوط بام ساختمانها دیده می‌شود. در ساده‌ترین نمونه‌ها، مثلثهای برجسته خاکی در گوشه‌ها و مرکز خط بام هر نما ساخته می‌شود. در منطقه مَأرَب، حدود این خطوط با دقت تعیین می‌گردد. در شمالی‌ترین کوهستانها تا دامنه‌های شمالی فلات شرقی، ساختمانها با نوارهای خیاره‌ای به همراه ردیفهایی از مثلثهای گلی که گاهی با گچ سفید می‌شوند، تزیین می‌گردند. همچنین در فلات شرقی، استفاده از نوارهای چندتایی گِلِ اُخرای قرمز در اطراف گشودگیها و در طول رجهای پایینی دیوارها رایج است. تزیینات درون ساختمان از نوارهای باریک‌تری تشکیل شده‌اند که روی دیوارهای سفیدکاری شده در اطراف روزنه‌ها یا حاشیه‌های راهرو نقاشی می‌گردند. در صعده و اطراف آن، بهره گیری از گچ سفید در خط بامها، جان‌پناهها و کاکلیها رایج است که با تزیین درزها با گچ‌کاری ساده تکمیل شده و تأثیر عمیقی ایجاد می‌کند. ۹.۴ - خانه‌های خشتینمای خانه‌های خشتی، ممکن است بدون پوشش باشد یا باملاط پوشیده شوند. برخلاف چینه، در خانه‌های خشتی و آجری برای چهارچوب پنجره و در، از طاق قوسی بهره می‌جویند. آجر ممکن است به بافت دیوار گلی اضافه شود. ساخت‌وساز با بلوکهای گلی نسبتآ هم شکل است و تفاوتهای جزئی در نوع پنجره‌بندی و به ویژه در کتیبه‌های پیشانی (قرنیزها) و لبه‌های پشت بام ساختمانها وجود دارد. در اغلب مناطق، مثلثهای برآمده از گوشه‌ها یا دیوارها را به صورت دالبر در می‌آورند. در دشتهای مَبار، نمای خانه‌های دوطبقه با کتیبه‌های مزیّن و ردیفهای ساده‌ای از مثلثهای گلی تزیین شده‌اند. ۱۰ - ویژگی بارز خانه‌های آجرینمای آجری در شهرهای بزرگ، کوهستانهای مرکزی و اطراف آنها مثل صنعا، ذمار و رداع و موارد اندکی از خانه‌های شمال تهامه دیده می‌شود. ویژگی بارز خانه‌های آجری، کیفیت و تراکم تزیینات دیوار ، سقف و گشودگیهاست. به نظر می‌رسد یکی از عوامل مؤثر در تزیینات این بناها مصنوعات هندی باشد که تا قرن سیزدهم/ نوزدهم در مناطق ساحلی بسیار فراوان بودند. گاهی نیز نمای خارجی عاری از هرگونه تزیین است و تزیینات آجری در دیوارهای داخلی بیشتر دیده می‌شود. البته نمای خارجی ورودی خانه و طبقه بالای ساختمانهای دوطبقه، تزییناتی غنی دارند. بیشتر بازشوها به شکل قوسهای تیزه‌دارند و قوسهای گرد غالباً در مناطق کوهستانی متداول‌اند. نقوش آجری بیشتر هندسی و ساده (مانند برخی نمونه‌ها در زیدیه) یا با اندودی از آهک (مانند بیشتر نقاط زبید) دیده می‌شوند. گاهی گل و دوایر نیز بر روی لایه ضخیمی از اندود سفید اجرا گردیده‌اند. در فضاهای داخلی از اندودکاری بیشتر استفاده شده است. سقفها اغلب با الگوهای مشبکی تزیین گردیده‌اند که با رشته‌هایی به سقف متصل می‌شوند. سقفهای مسطح و رنگیِ چوبی، با الگوهای تزیینی خانه‌های ساحلی دریای سرخ رواج دارند. ۱۱ - نمای خانه‌های سنگیدر نمای خانه‌های سنگی، ترصیع‌کاری برجسته‌ترین شکل تزیینی و ساده‌ترین نوع آن به کارگیری سنگ تیره‌تر در طاقهای قوسی اطراف پنجره‌ها، سرنبشها، قطاربندیها و اشکال مجزای هندسی است. مشخص‌ترین نوع ترصیع، برجسته‌نمایی است و به‌گونه مشابه در ترکیب سنگ و آجر اجرا می‌گردد. در این روش، عناصر مجزا و تکرار شونده، شبیه الگوهای بافته شده در لباسهای پشمی و قالیچه، در یک قاب‌بندی یا رج تورفته قرار می‌گیرند، به طوری که در تضاد با سطح صاف بیرونی، برجسته‌نمایی به دست می‌آید. الگوی اصلی عموماً مجموعه‌ای از مربعهای چرخیده است که به شکل خطی یا دسته‌ای تکرار می‌شوند. در هر منطقه ممکن است عناصر دیگر با این نقش و نگارها همراه گردد یا کاملا جایگزین آن شود، شاخصه خانه‌های البیضاء ترصیع‌کاری با نقشهای مثلثی یا ضربدری در دیوارها با تورفتگی عمیق است. نمای خانه‌های نی‌ای با دوایر هم‌مرکز تزیین می‌گردند. این تزیینات گِلی که روی هر کدام نقش گُل حک شده است، بر دیوارها و سقفها زده می‌شوند. ۱۲ - نمای خانه‌های ترکیبینمای خانه‌های ترکیبی به سه شکل عمده دیده می‌شود: ۱) ساخت طبقات تحتانی با سنگ و دیوارهای آجری که با سنگ ترصیع می‌گردد و به ندرت گچ کاری می‌شود. نمونه بارز آن در ذمار است. در صنعا و اطراف آن ترصیع‌کاری آجر با گچ‌کاری سفید، کارهای آجری ظریف و پرنقش ونگار را عرضه می‌کند. ۲) آجر به عنوان بخشی از تزیین دیوارهای سنگی در طاقهای قوسی، حاشیه کتیبه‌ها و قابها به کار می‌رود. نمونه بارز آن در ضَوران است. ۳) آجر با همان شیوه قالب گلی، و نه دیوارهای سنگی، استفاده می‌شود، که خانه‌های رداع این شیوه را به خوبی نشان می‌دهند. در اینجا، پرداخت اولیه آجرها شامل بریدن گوشه‌های آنها و ترصیع‌کاری تزیینی در نوارهای هندسی یا قاب‌بندیهایی کتیبه‌دار است. ۱۳ - آب مصرفیآب مصرفی خانه‌های یمن پس از استخراج از چاه، در مخزنهایی در پشت‌بام خانه‌ها ذخیره می‌شد. این مخزنها ابتدا مکعبی‌شکل و از آهن گالوانیزه بودند اما بعدها تولید انبوه مخزنهای کروی شکل سفالی متداول شد که نوع نقاشی شده آن منظره بدیعی به چشم‌انداز بامهای این شهرها می‌داد. آب غیرشُرب در بهترین حالت از چاههای خصوصی و در بدترین حالت از آب‌انبارهای روباز تهیه می‌شود. آب مصارف خانگی در مخازن آجری یا ظروف سفالین در آشپزخانه، حمام یا معمولا اتاق کوچکی که ویژه این کار بوده، نگهداری و از راههای مختلف بازیافت می‌شده است. ۱۴ - شیوه دفع زبالهشیوه دفع زباله در یمن از گذشته جالب توجه بوده است. حمدانی در قرن نهم تمیزی و رهایی از بوی نامطبوع حمامها و سرویسهای بهداشتی را ویژگی مهم خانه‌های صنعا دانسته است. این ویژگی با استفاده از ناودانهای دراز شیبدار حاصل می‌شده است. چون در استفاده از آب دقت زیادی می‌شد، زباله‌های مایع نیز تقریباً وجود نداشت. لوله سفالی بزرگی فضولات انسانی را به محوطه‌ای در پایین‌ترین طبقه دفع می‌کرد و در آن‌جا در جریان هوای کوهستان به سرعت خشک می‌شد. زباله‌های خشک شده به عنوان سوخت در حمامهای عمومی هر محله جمع آوری و خاکسترهای آنها به عنوان کود برای باغهای اطراف خانه‌ها استفاده می‌شدند. [۱۹]
Ronald Lewcock, "The old city of Sana'a", in Development and urban metamorphosis, ibid، ج۱، ص۷۳.
۱۵ - ساخت به سبک غربپس از جنگ جهانی دوم و زمین‌لرزه‌هایی که در یمن به وقوع پیوست، در دهه ۱۳۴۰ش/۱۹۶۰، ساختمان‌سازی در این کشور دگرگون و ساخت بناهای جدید به سبک غربی با استفاده از بتون معمول شد. قیمت پایین و امکان ساخت‌وساز بیشتر با بتون سبب شد این مادّه جانشین سنگ در خانه‌سازی یمن شود. برخلاف مصالح سنّتی، بتون با شرایط اقلیمی متنوع یمن معمولا تناسب ندارد، برای مثال در صنعا آب و هوا خشک و توأم با تغییرات دمایی نسبتاً زیاد در شب و روز است، در حالی که دیوارهای بتونی توانایی مهار این تغییر دمای ناگهانی را ندارند و در طول روز گرم و در شب سرد می‌شوند. در بناهای امروزی یمن تزیینات نیز دستخوش تغییر شده اند، آجرکاریهای پرکار و نماهای سنگی دیگر ساخته نمی‌شوند و پنجره‌ها با شیشه رنگی جای خود را به پنجره‌های آلومینیومی داده‌اند فرهنگ هنر، ذیل"Yemen". [۲۰]
The Dictionary of art , ed Jane Turner, NewYork: Grove, ۱۹۹۸, svv "Vernacular architecture II: Regional survey ۷ (VI) Jolyon Leslie) , "Yemen": Issa A M Kahtani (by Yemen" and Suhaib Y K Darzi, "Old and modern construction materials in Yemen: the effect in building construction in Sana'a", Journal of social sciences, vol۳, no۳ (۲۰۰۷)، ج۱، ص۱۴۰.
[۲۱]
۹، Ismail Serageldin, "Rural architecture in the Yemen Arab Republic: the impact of rapid economic growth of traditional expression", in The Changing rural habitat, vol۱, Singapore: Concept Media/ The Aga Khan Award for Architecture, ۱۹۸۲، ج۱، ص۶.
تغییر اوضاع اجتماعی یمن از جمله کوچک شدن خانواده‌ها، کم‌شدن مناسبات همسایگان ، و شهرنشینی از جمله عوامل حذف معماری سنّتی و جایگزینی معماری جدید است. [۲۲]
Ismail Serageldin, "Rural architecture in the Yemen Arab Republic: the impact of rapid economic growth of traditional expression", in The Changing rural habitat, vol۱, Singapore: Concept Media/ The Aga Khan Award for Architecture, ۱۹۸۲، ج۱، ص۹.
۱۶ - فهرست منابع(۱) داود کریملو، جمهوری یمن، تهران: وزارت امورخارجه، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، ۱۳۷۴ش. (۲) Dirar Abdel-Daim, "Mokha: the city of the past and the future", in Development and urban metamorphosis, ed Ahmet Evin، vol ۱, Singapore: Concept Media/ The Aga Khan Award for Architecture, ۱۹۸۳. (۳) The Dictionary of art , ed Jane Turner, NewYork: Grove, ۱۹۹۸, svv "Vernacular architecture II: Regional survey ۷ (VI) Jolyon Leslie) , "Yemen": Issa A M Kahtani (by Yemen" and Suhaib Y K Darzi, "Old and modern construction materials in Yemen: the effect in building construction in Sana'a", Journal of social sciences, vol۳, no۳ (۲۰۰۷). (۴) Ronald Lewcock, "The old city of Sana'a", in Development and urban metamorphosis, ibid. (۵) Derek Miles, "Yemen Arab Republic: the construction industry", in ibid, vol۲, ۱۹۸۴. (۶) Ismail Serageldin, "Rural architecture in the Yemen Arab Republic: the impact of rapid economic growth of traditional expression", in The Changing rural habitat, vol۱, Singapore: Concept Media/ The Aga Khan Award for Architecture, ۱۹۸۲. (۷) Fernando Varanda, "Art of building in Yemen", Ph D dissertation, University of. (۸) "The (مطالب مقاله عمدتاً برگرفته از این منبع است) Durham, ۱۹۹۴ Yemen Arab Republic: economic development and architectural change", prepared for The Aga Khan Award for Architecture by the Office of Special Programs, Aga Khan Program for Islamic Architecture, Mona Serageldin, coordinator, in Development and urban metamorphosis , ibid ۱۷ - پانویس
۱۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خانه در یمن»، شماره۶۸۷۶. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
|